De tabak is natuurlijk welbekend. Deze planten bevatten onder meer de nicotine, die als zodanig een sterk gif is, maar gerookt een carcinogeen is. Longkanker is nogal eens de dank voor een rokend verleden.
Bitterzoet groeit langs de wegen, langs beken en vaarten, op vuilnisbelten, kortom je kan hem overal vinden. De plant heeft kleine paarse bloemen met teruggevouwen kroonblaadjes en met gele hartjes. In het najaar kan je de plant treffen met tegelijkertijd bloemen, groene onrijpe bessen en de helrode rijpe bessen. Vooral de onrijpe bessen bevatten een flinke dosis gif. Het is in de armengeneeskunde een aanbevolen plant voor eczeem en dauwwurm.
Een hele beroemde nachtschade is de wolfskers, de atropa bella-donna. De bessen zien er heerlijk uit, maar zijn zeer giftig. Ze lijken op kersen. Bestanddelen zijn o.m. de atropine, de scopolamine en de nicotine. De eerste, de atropine is een bekend zenuwgif en veroorzaakt een sterke verwijding van de oogpupil. In romantische tijden maakten dames hiervan gebruik om met het sap van de bessen grote glanzende ogen te maken, die hun onschuld moesten aantonen, maar tevens een uitdaging voor een potentiële minnaar was, een schoonheidsideaal dus. "Bella donna" betekent schone vrouw, vandaar. Van het sap van de plant worden geneesmiddelen gemaakt, waaronder een voor hartpatiënten, maar het mag alleen door een arts worden voorgeschreven. De niet genoemde nachtschaden zijn allemaal giftig tot zeer giftig. Blijf er dus vanaf en houd de kinderen erbij weg.

De Ranunculaceae

De volgende vrolijke plantenfamilie waar we enige belangstelling voor zullen tonen zijn de Ranunculaceae, de Ranonkelachtigen. Ook dit zijn stuk voor stuk slechteriken. Ze zijn er prachtig uit, maar ze deugen voor geen meter. In de wei, langs de weg, eigenlijk overal vinden de Ranunculaceae, de Ranonkelachtigen. We kennen ze allemaal, de boterbloemen, de dotters, geplukt voor ieder veldboeketje. Laat ik beginnen met de belangrijkste leden van deze illustere familie te geven.                      

                Akoniet (monnikskap)                   Aconitum napellus
                Voorjaarsadonis                           Adonis vernalis
                Bosanemoon                               Anemone nemorosa
                Wilde akelei                                Aquilegia vulgaris
                Dotterbloem                                Caltha palustris
                Wilde ridderspoor                         Delphinium consolida
                Kerstroos                                    Helleborus niger
                Scherpe boterbloem                      Ranunculus acris
                Speenkruid                                  Ranunculus ficaria
                Kruipende boterbloem                   Ranunculus repens
                Blaartrekkende boterbloem            Ranunculus sceleratus

Het zijn niet steeds de neven en nichten, die je direct bij elkaar verwacht. Maar ze hebben een aantal dingen gemeen, ze zijn vervelend tot giftig tot zeer giftig. En in het algemeen gaat de giftigheid verloren als de planten gedroogd zijn. Dus mochten ze al in het hooi terecht komen dan geeft dat meestal geen problemen, in tegenstelling tot de vers gegeten species. Dus hier geldt zeker, hoe droger hoe beter, hoe verser hoe slechter.
Laten we maar beginnen bij de giftigste plant van Midden-Europa, de winnaar van deze ronde: de monnikskap oftewel de akoniet. Wat onder de monnikskap verborgen zit, is niet mis. De plant komt in Nederland niet inheems voor, maar is een zeer geliefde plant in de tuin. Het is dan ook een pracht plant. De plant bevat naast een aantal andere giften onder meer aconitine. De chemische formule zullen we weglaten, maar 1 milligram van deze stof is voldoende om een mens te doden door verlamming van de ademhaling. De op een volgende verschijnselen zijn vrolijk: kolieken en braken, gevolgd door ernstige ademhalingsmoeilijkheden en een sterk versnelde hartslag, tot de dood er plotseling opvolgt. De hele plant is gevaarlijk, maar de wortels het meest.
We gaan door met de dotterbloem. Een fraaie bloeier en als wel meer bij deze familie een vroege jongen. De eerste bloeier langs plas en sloot, fraai geel. Daarom werd de plant vroeger wel gebruikt om boter te kleuren. Hetgeen een onbegrijpelijke maffe gewoonte is. Maar boter is geel en altijd geel, dus doe je er wat aan, als het niet zo geel is de winter.

Mooi is ze, nietwaar.
De plant is vreselijk bitter en wordt niet gegeten door koeien. De bladeren zijn een krachtig braakmiddel. In plaats van kappertjes werden ooit de bloemknoppen op azijn gezet en verkocht als kappertjes. De bekende schoolmeester Jac.P.Thijsse zei ooit:
“De dotterbloem is voor de wei, wat het sneeuwklokje en de anemoontjes voor het bosch zijn: de eerste bloem, die zich in overweldigend groot aantal vertoont, zodat iedereen er wel op letten moet. Heele troepen kinderen tijgen dan ook uit, om ze te plukken en bij bossen worden ze naar huis gebracht, meestal om te verwelken. (..) Bezorgde mensen willen dit plukken tegengaan, uit vrees dat de dotterbloemen zullen worden uitgeroeid, maar hun angst is ongegrond. (..) Bovendien zouden de boeren er niet rouwig om zijn, als er wat minder dotterbloemen in het hooiland stonden. Plukt maar bloemen, zoveel ge wilt, kinderen.”
De bosanemoon komt zeer veel voor. In de lente is hij overal in de bossen te vinden. Alle delen van de plant zijn vreselijk bitter en geen dier zal er van eten en dat is maar goed ook. Wat dacht je spiersamentrekkingen, koliek met bloedverlies, ademhalingsmoeilijkheden en hartstoornissen. Genoeg om er vanaf te blijven.
De voorjaarsadonis wordt vaak in rotstuinen gekweekt. Ook voorzien van een bittere smaak. De verse plant is zeer giftig en wee het dier dat ervan eet, heftige kolieken en diarree waar geen kruid tegen gewassen is. De dood volgt door uitputting. Je moet toegeven, het is een fraai stelletje ongeregeld gif, maar voor alle geldt, dat gedroogd de giftigheid verdwenen is.
Een andere lid van deze familie is de wilde akelei, werkelijk een prachtplant en steeds meer voorkomend in onze tuinen. Giftig en bijzonder bitter zijn nu bekende klanken. Wrijf met een blaadje over de huid en je voelt het sap reeds branden. De geur is onaangenaam, dus dieren blijven uit de buurt. De wilde ridderspoor is als niet wild een echte tuinplant. Het is een irriterend en giftig geval. Vroeger werd deze plant als wormafdrijvend middel gebruikt. Niet meer doen, want met teveel van deze plant, ga je zelf afdrijven.
De helleborus is in een paar jaar van een nagenoeg onbekende plant een veel voorkomende tuinplant geworden. Niet in de laatste plaats omdat de helleborus mooi is, maar zeker ook dat het de eerste bloeier is aan het eind van de winter, zelfs sneeuw mag haar niet deren. Het nieuw voorjaar wordt al bloeiende aangekondigd. Het extract van de wortels werd vroeger gebruikt als purgeermiddel en om aanvallen van waanzin te voorkomen. Nu niet meer, maar het is beter er vanaf te blijven.
Dan komen zo te zeggen bij de gewone, ordinaire ranunculussen, de boterbloemen en het speenkruid. In iedere wei vinden we ze. Het speenkruid is een volgens sommigen hardnekkig onkruid in de tuin. Het is een van de eerste vrolijk gele bloeiers in de nieuwe lente. Maar als zij in de tuin staat en dat mag niet, moet je haar echt uitgraven. Het speenkruid is niet erg giftig, maar een beetje en de jonge blaadjes kan je zelfs in de sla doen. Ietwat groter, worden ze bitter en onaangenaam.
Nee dan de gewone boterbloemen uit de wei. In vroegere tijden werden de bedelaars ’s nachts nog de stad uitgegooid alvorens de stadspoorten gesloten werden. ’s Morgens mochten ze dan weer naar binnen. Om extra het medelijden van de gegoede burger op te wekken en de aalmoezen te doen toenemen, wentelden ze zich buiten in de wei door de blaartrekkende boterbloemen, zodat ze vol blazen en blaren in de stad liepen. Dieren eten de planten niet, tenzij er voedselgebrek is. Er zijn gevallen bekend van ernstige beschadigingen van maag en darm.
De scherpe boterbloem die hier zo mooi staat afgebeeld is minder kwalijk.

Niet helemaal goed natuurlijk, maar ook niet echt erg.
De kruipende boterbloem is de meest voorkomende. Er zijn nog meer Ranonkelachtigen, die meest niet deugen, maar ik laat het hierbij. De andere species worden niet zo maar gevonden. Kortom dit zijn in het algemeen planten om voorzichtig mee te zijn, geduchte giftbekers, maar in het algemeen geldt dat ze gedroogd hun giftige werking verliezen.

De Schermbloemigen (Apiaceae oftewel umbelliferae).  Deze fraaie planten komen we overal tegen zowel in de kruidentuin, de groentetuin alsmede onder het hoofdstuk giftige planten. Ze worden veel gebruikt als geneeskrachtig kruid en dat geeft al aan, dat er bestanddelen inzitten, die biologisch actief zijn bij de mens. Een van de meest bekende werkingen van schermbloemigen is wat men noemt fotosensibilisatie. Dat wil zeggen als je met de plant in aanraking komt je blaren krijgt of zelfs in sommige gevallen zwemmerseczeem. De combinatie van de plant met de zon maakt het allemaal veel erger. De beruchtste in deze is natuurlijk de reuzenberenklauw. Deze plant is niet inheems, maar gedijt hier meer dan uitstekend. Oorspronkelijk komt die uit Zuid West Azië en het dan ook wel de Perzische of Kaukasische berenklauw genoemd. Maar we beginnen met de lieve, de vriendelijke leden van deze familie, de groenten en de kruiden.
In de groentetuin vinden we diverse schermbloemigen van grote klasse, bijvoorbeeld het peentje, veelgegeten wortel in diverse uitvoeringen, diep oranje gekleurd en heerlijk zoet bij vis of in de sla of in de hutspot of als worteltjessoep en niet te vergeten natuurlijk het favoriete eten van broer konijn, worteltjestaart.
Dan is daar zijn wat exotische neef de pastinaak, eigenlijk dezelfde naam als de peen. De wortel hier is wit en ruikt als peen. En bij heer Bommel kan je Pee Pastinakel tegenkomen, de eenvoudige behouder van de goede natuur, tezamen met zijn vriend de geleerde Kweetal, bescheiden en groot bewonderaar van OBB met zijn groot denkraam. "Ik weet 't al. Sap van de fuskus en zaad van de dolle kervel, dat geeft hupbloemerij".
Een andere groente (wat is het verschil?) is venkel, zijn anijssmakende knollen zijn tegenwoordig geliefd als groente ook al weer bij vis bijvoorbeeld.
Dan valt hier zelfs zevenblad onder. Dit laatste is een berucht onkruid, dat gehaat wordt door tuinliefhebbers, want heb je het eenmaal in de tuin, dan groeit het onder de grond door en steekt overal de kop op. En om het kwijt te raken, dan moet je van goede huize komen. Maar het is ook te gebruiken als ingrediënt in de sla als vervanger van bijvoorbeeld veldsla, misschien kan je er dan toch nog blij van worden..
Stappen we over naar de kruiden, selderij en peterselie, karwij, kervel, lavas, anijs en dille zijn de bekendste.  Dan kijken we nog even rond in de kruidentuin en vinden daar ook nog de koriander. Selderij werd al bij Homerus, negende eeuw BC al vermeld, gewijd aan Hades de god der onderwereld, maar toch een gewaardeerd medicijn. De overwinnaars van de dodenspelen voor Hades kregen een krans van selderij. Het heette toen waarschijnlijk apium, maar dat kan ook de peterselie zijn geweest. Zowel peterselie als selderij werden gebruikt als heksen en geestenwerend middel. Overigens worden aan beide geslachtsdriftige eigenschappen toegeschreven. Vooral is selderij is beroemd om dit : "Schatje bak me eieren met selderij en sla, zondag gaan we maaien, mijn moeder heeft het gezegd. De betekenis is duidelijk.
De koriander was al bekend uit het antieke Egypte, zo'n 300 jaar geleden. Het wordt er trouwens nog dagelijks heel veel gebruikt. Het bekendste gebruik hier zijn de muisjes bij de geboorte op het beschuitje, je weet wel.
Kortom veel goede zaken bij de schermbloemigen, en sommigen van die kruidige groentes lijken zoveel op vreugdes uit die andere categorie, de zeer giftigen en de lastigen. Dus van verwarring kan sprake met nare gevolgen van dien. Waternavel is net als zevenblad op het land een vervelend uitwas in veenplassen. Het woekert als een gek en is staat hele gebieden onder de ronde blaadjes te verstikken. Het wordt door de natuurbeheerder met hark en hand bestreden.
Geneeskrachtige schermbloemigen zijn onder meer de akkerscherm, de engelwortel en de bevernel, maar de bekendste is het heelkruid, een waar geneeskrachtig kruid zoals de naam al zegt. In de middeleeuwen was het een uitstekend middel bij inwendige bloedingen en bij kneuzingen. Het had is van doen met Hildegard van Bingen, een abdis uit de 11e eeuw, beroemd om haar kennis van geneeskrachtige kruiden en bekend staand als geleerde vrouw. Tegenwoordig is het niet erg populair meer bij de kruidenmensen. Heelkruid is een zeldzame plant. Het kan als volgt gebruikt worden: Enkele gedroogde bladeren laat men een nacht weken in een glas rode wijn. Na het zeven drinkt men de wijn bij inwendige bloedingen en diarree. Ongewenste bacteriën en schimmels in onze darmen kunnen we verwijderen door bij de maaltijd een thee van bladeren te drinken. Hiervoor laat men een soeplepel bladeren een kwartier trekken in een kop warm water. Ook hier eerst zeven voor het drinken.
Maar dan nu over naar de echte slechteriken, want onder de schermbloemigen vinden we de gevaarlijkste giftige planten. En ze zijn extra gevaarlijk, omdat ze veel op de andere, de ongevaarlijke lijken, de scheerlingen, de hondspeterselie  en de dolle kervel.
In Nederland kennen we zeker de gevlekte scheerling en de waterscheerling en beide zijn zeer giftig. De dolle kervel doet nauwelijks voor deze twee beruchte planten onder.

In het jaar 399 voor Chr. werd in Athene de Griekse wijsgeer ter dood veroordeeld. Zijn ideeën strookten niet met die van zijn bestuderen. Hij moest zijn doodvonnis zelf voltrekken met het ledigen van de gifbeker gevuld met een drank, die bereid was uit de gevlekte scheerling. Zo deed men dat in het oude Athene. Van hetzelfde laken een pak geldt voor de zuster van deze giftigheid, de waterscheerling. Hier komt de ellende hoofdzakelijk uit de wortelstok, die heerlijk naar selderij ruikt en ook schijnt te smaken. Genoeg gelegenheid om vergissingen te begaan.
Ze hebben nog een zuster, een edel drietal zou je kunnen zeggen, de hondspeterselie. Ook de hondspeterselie kan gemakkelijk verward worden met echte peterselie en dan heeft men hetzelfde probleem gif of geen gif. De hondspeterselie is behept met een gifsoort, de coniïne, die hetzelfde is als van de scheerling, maar de concentratie is wat minder sterk, maar het blijft zeer ongezond. Overigens ruikt hij veel minder aangenaam dan de peterselie, meer knoflokerig en zo is het onderscheid te maken. Het zijn geen planten uit de kruiderij der geneeskonsten. De dolle kervel is duidelijk wat minder giftig, maar nog altijd zowel letterlijk als figuurlijk niet voor de poes. Met een goede beschrijving zijn deze onverlaten best van de andere schermbloemigen te onderscheiden, maar voorzichtigheid blijft geboden.

Mocht u vragen of opmerkingen hebben, mijn e-mail adres is  wim@wimkrijnen.nl